خیابان به‌مثابه فضای اجتماعی: فراتحلیل پژوهش‌های مرتبط با منظر شهری در ایران دهۀ 90

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه مازندران، ایران

2 استاد گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه مازندران، ایران

چکیده

منظر هر شهری برون‌داد واقعیت‌های آن جامعه است؛ بدان‌معنی که مفهوم منظر، برون‌داد یک واقعیت اجتماعی است که ازسوی استفاده‌کنندگان از فضای شهر، به‌صورت پویایی مورد ادراک قرار می‌گیرد و به‌طور دائم بازتولید می‌شود. خیابان به‌عنوان یکی از عناصر مهم تشکیل‌دهندۀ فرم اصلی هر شهر و نماد فرهنگی و اجتماعی و برقرارکنندۀ ارتباط فضایی و اتصال‌دهندۀ فعالیت‌های شهری می‌باشد. به دیگر سخن، خیابان‌ها فضاهایی برای منظرسازی شهری بوده و به‌عنوان بسترهای جریان‌ساز در بازتاب شیوه‌های معیشت ساکنین یک شهر، فضاهایی را تصویر می‌کنند که به‌صورت روزمره بیشترین حیات جمعی را در خود جای می‌دهد. با عنایت به اهمیت موضوع خیابان در مطالعات شهری ایران امروز به‌مثابه یک فضای اجتماعی و پررنگ بودن مباحثات منظر در این زمینه، در پاسخ به این پرسش‌های مهم که تا چه اندازه به این‌گونه مباحث در پژوهش‌ها توجه علمی اساسی شده و هم‌چنین سیر تحول و تطور فکری این‌گونه مباحث به چه سبک و سیاقی پیش می‌رود؟ باید یادآور شد که نتایج فراتحلیل پژوهش‌ها نشان می‌دهند که به موضوع مذکور طی دَه‌سال اخیر توجه جدی شده است. هم‌چنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که مطالعات شهری ایران با چرخش‌های فکری مهمی روبه‌روست که از دلایل چرایی آن می‌توان به توجه مجدد به بحث سیاست‌گذاری‌های مدیریت منظر، نگرش سیستمی به شهر و مهم‌تر از همه، کاربست محوری مفاهیمی که از جنس اجتماعی (مهم‌ترین آنان هویت، تعاملات اجتماعی، سرزندگی و حضور پذیری) هستند، اشاره نمود و همین‌امر حکایت از انعطاف‌پذیری نظام مطالعات شهری در ایران امروز در مباحث مرتبط با منظر خیابان دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Street as a Social Space: Meta-Analysis of Urban Landscape Research in Iran 1390s

نویسندگان [English]

  • Maryam Shaebani 1
  • Mahmoud Sharepour 2
1 PhD Student in Sociology, Department of Social Sciences, Faculty of Humanities and Social Sciences, University of Mazandaran, Iran
2 Professor, Department of Social Sciences, Faculty of Humanities and Social Sciences, Mazandaran University, Iran
چکیده [English]

The perspective of any city is the output of the realities of that society; This means that the concept of landscape is the output of a social reality that is dynamically perceived by users of urban space and is constantly reproduced. The street as one of the important elements constituting the main form of any city and a cultural and social symbol and establishing a spatial connection and connecting urban activities. In other words, the streets are spaces for urban landscaping and, as flowing beds in the reflection of the livelihoods of the inhabitants of a city, depict the spaces that accommodate the most collective life on a daily basis. Considering the importance of the issue of streets in ur-ban studies in Iran today as a social space and regarding to the richness of landscape debates in this field, and in response to these important questions to “what extent such debates have received basic scientific attention in research as well as evolution?”, and “what is the style and context of such discussions?” it should be noted that the results of meta-analysis of research show that the issue has received serious attention in the last ten years. Studies also show that urban studies in Iran is facing significant intellectual turnovers, which can be attributed to the re-consideration of landscape management policies, a systemic approach to the city and, most importantly, the central application of concepts that are of a social nature (the most important of them are identity, social interactions, vitality, presence); This indicates the flexibility of the urban studies sys-tem in Iran today in discussions related to street landscape. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urban Landscape
  • Street
  • Social Space
- اخگری، زهره؛ میرکریمی، حامد؛ محمدزاده، مرجان؛ و سلمان‌ماهینی، عبدالرسول، (1398). «تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه‌بندی کیفیت بصری و ماتریس دست‌یابی به اقدامات (مطالعۀ موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان)». بوم‌شناسی شهری، دورۀ 10، شمارۀ 20، صص: 76-57.
- اسدپور، علی؛ برزگر، پریا؛ و کشاورزی، نیلوفر، (1396). «تصویر ذهنی کودکان از منظر خیابان‌های شهری». مطالعات شهری، دورۀ 6، شمارۀ 24، صص: 40-27.
- اهرابیان‌صدر، میثم، (1396). «مورد پژوهی نابرابری فضایی و مناسبات اجتماعی مرتبط با آن در شهر تهران». به‌راهنما: سهیلا میرشمس شهشهانی. رسالۀ دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
- آتشین‌بار، محمد، (1389). «منظر خیابان: تحلیل نسبت کالبد و معنا در خیابان انقلاب». منظر، دورۀ 2، شمارۀ 11، صص: 43-39.
- آتشین‌بار، محمد، (1391). «زیباشناسی منظر خیابان‌های تهران». منظر، دورۀ 4، شمارۀ 19، صص: 19-12.
- آتشین‌بار، محمد، (1392). «به‌سوی خیابان‌های انقلابی؟ مدیریت منظر خیابان‌های تهران در دورۀ انقلاب اسلامی». منظر، دورۀ 5، شمارۀ 24، صص: 31-28.
- آتشین‌بار، محمد؛ منصوری، امیر؛ و شیبانی، محمد، (1391). «نظم، عنصر علمی در تحلیل علمی منظر خیابان». باغ نظر، دورۀ 9، شمارۀ 23، صص: 102-93.
- توشیح، نینا؛ و حبیبی، کیومرث، (1394). «ارزیابی سرمایۀ اجتماعی در خیابان». انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 6، شمارۀ 9، صص: 50- 39.
- توکل، محمد؛ و عرفان‌منش، ایمان، (1393). «فرا تحلیل کیفی مقالات علمی ناظر بر مسأله فرار مغزها در ایران». بررسی مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 5، شمارۀ 1، صص: 75-45.
- حبیب، فرخ؛ نادری، سید مجید؛ جهانشاهلو، لعلا؛ و فروزانگهر، حمیده، (1391). «سنجش چارچوب ارزیابی سرمایۀ اجتماعی در ساختار شهر با تأکید بر نقش فضاهای عمومی ». هویت شهر، دورۀ 6، شمارۀ 12، صص: 14-5.
- حبیبی، امین، (1389). «منظر، راهی برای شناخت جهان: تأملی در رویکردهای مختلف به مفهوم منظر». منظر، دورۀ 2، شمارۀ 12، صص: 45-40.
- حنانچی، پیروز؛ مظفر، فرهنگ؛ و جعفری، یاسر، (1397). «حفاظت از منظر شهری تاریخی از جداره‌های تاریخی؛ تبیین چارچوب مداخله بر مبنای تجارب بهسازی خیابان ناصرخسرو». مطالعات شهر ایرانی و اسلامی، دورۀ 8، شمارۀ 32، صص: 87-77.
- دهقان، فرزانه؛ و هنزکیان، زینب، (1394). «تحلیل ساختار منظر خیابان». منظر، شمارۀ 30، صص: 98-93.
- سجادزاده، حسن؛ کریمی، مهرداد؛ و وحدت، سلمان، (1393). «بررسی و ارزیابی اولویت مؤلفه‌های منظر خیابان‌های شهری». جغرافیا و مطالعات محیطی، دورۀ 3، شمارۀ 10، صص: 100-85.
- سلیمانی، علیرضا؛ مرصوصی، نفیسه؛ و فرامرزی، مهسا، (1397). «تحلیلی بر تأثیرات طرح کالبدی بر رفتار شهروندان در فضای شهری (نمونۀ موردی: خیابان امام ارومیه)». پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 9، شمارۀ 33، صص: 68-50.
- شارع‌پور، محمود، (1393). شهر، فضا وزندگی روزمره. تهران: تیسا.
- شاملو، شبنم، (1398). «سنجش کیفیت منظر خیابان‌های شهری در کلان‌شهر تهران». محیط‌شناسی، دورۀ 45، شمارۀ 2، صص: 347-341.
- شمس، فاطمه؛ شعله، مهسا؛ لطفی، سهند؛ و سلطانی، علی، (1398). «بازخوانی مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک جداره‌های فعال در طراحی منظر خیابانی». معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 10، شمارۀ 18، صص: 178-159.
- شورچه، محمود، (1393). اخلاق در برنامه‌ریزی و طراحی شهری. تهران: پرهام نقش.
- شیعه، اسماعیل؛ بهزادفر، مصطفی؛ و نامداریان، احمدعلی، (1396). «تدوین چارچوب نظری منظر شهری به کمک نظریۀ تولید فضا و نیروهای مؤثر بر منظر». مطالعات شهری، دورۀ 6، شمارۀ 24، صص: 94-81.
- صالحی، اسماعیل؛ ابوذری، شهرزاد؛ و معرب، یاسر، (1394). «کیفیت منظر خیابان‌های شهری و عوامل مؤثر بر ارتقاء آن». کنفرانس بین‌المللی انسان، طراحی و مدیریت شهری، قابل‌دسترس در: سیویلیکا.
- ضمیری، مهسا؛ و شریفی‌نوغابی، آزاده، (1399). «تحلیل نقش عناصر بصری تبلیغاتی در منظر خیابان مدرس مشهد». انسان و محیط‌زیست، دورۀ 18، شمارۀ 2، صص: 106-53.
- عبدالله‌زاده‌طرف، اکبر؛ آفتاب، احمد؛ و اسماعیل‌زاده‌اگنه، وحید، (1395). «تدوین راهنمای طراحی منظر شهری خیابان امام ارومیه». جغرافیا و مطالعات محیطی، دورۀ 5، شمارۀ 20، صص: 50-35.
- عسگرزاده، محمد حسین؛ و حسینی، سحرسادات، (1389). «منظر خیابان و هویت شهر. منظر: ارزیابی نقش خیابان جمهوری در منظر شهر تهران». منظر، دورۀ 2، شمارۀ 9، صص: 47-44.
- علی‌زاده‌مقدم، سمیرا، (1399). «الویت بندی راهبردهای استراتژیک منظر شهری در ارتقاء کیفیت منظر خیابان براساس دیدهای متوالی با استفاده از روش تاپسیس فازی». جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص: 240-255.
- فروزنده، محمدرضا؛ و منصوری، امیر، (1398). «تأملی بر مکان مندی صورت‌بندی اجتماعی در فضای شهری بر مبنای جامعه‌شناسی فضای گئورگ زیمل». باغ نظر، دورۀ 16، شمارۀ 73، صص: 76-65.
- فیضی، سعیده؛ درسخوان، رسول؛ و ستاری‌ساربانقلی، حسن، (1397). «ارزیابی کیفیت بصری و ذهنی منظر شهری ائل گلی شهر تبریز ». جغرافیا (برنامه‌ریزی محیطی)، دورۀ 9، شمارۀ 1، صص: 475-459.
- قاسمی، میترا؛ و عبدالله‌زاده فرد، (1395). «بررسی تأثیر منظر شهری بر ارتقاء هویت شهری با رویکرد افزایش تعاملات اجتماعی». نخستین کنفرانس ملی معماری شهرسازی جغرافیا و محیط‌زیست پایدار، قابل‌دسترس در: سیویلیکا.
- قلمبردزفولی، مریم؛ و نقی‌زاده، محمد، (1393). «طراحی فضای شهری به‌منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی». هویت شهر، دورۀ 8، شمارۀ 17، صص: 24-16.
- گل، یان؛ و بیگیت، اسوار، (1394). بررسی زندگی فضای عمومی. ترجمۀ محمد سعید ایزدی، سمانه محمدی و سمانه خیبری، تهران: اول و آخر.
- ماهان، امیر؛ و منصوری، امیر، (1396). «تدوین مدل ارزیابی منظر (با مروری بر روش‌ها و رویکردهای جاری ارزیابی منظر)». باغ نظر، دورۀ 14، شمارۀ 56، صص: 42-33.
- مرتاض‌ابراهیمی، الناز؛ منصوری، امیر؛ و جوادی، شهره، (1396). «رویکرد منظر در ایجاد سرزندگی خیابان ولی‌عصر با تأکید بر حس مکان». باغ نظر، دورۀ 14. شمارۀ 55، صص: 16-5.
- منصوری، تاج‌الدین؛ و جهان‌بخش، حیدری، (1392). «چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری ازطریق احیای ارزش‌های فرهنگی-تاریخی شهر». برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، دورۀ 1، شمارۀ 3، صص: 102-89. 
- مهتا، ویکاس، (1398). خیابان: کامل‌ترین نمونه فضای عمومی اجتماعی. ترجمۀ ژیلا خالدیان و آرمین پیاب، انتشارات آذرخش.
- وحدت، سلمان؛ سجادزاده، حسن؛ و کریمی‌مشاور، مهرداد، (1394). «تبیین ابعاد مؤثر بر منظر خیابان در جهت ارتقای خوانش منظر فضاهای شهری ». فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، دورۀ 4، شمارۀ 15، صص: 36-17.
- وحدت، سلمان؛ سجادزاده، حسن؛ و کریمی‌مشاور، مهرداد، (1394).« تبیین ابعاد مؤثر بر منظر خیابان در جهت ارتقای خوانش منظر فضاهای شهری». مطالعات شهری، دورۀ 4، شمارۀ 15، صص: 36-17.
- یگانه، منصور؛ و کیانی، کامیاب، (1398). «چارچوب برنامه‌های راهبردی- عملیاتی مدیریت منظر خیابان‌های شهری ». مطالعات علوم محیط‌زیست، دورۀ 4، شمارۀ 3، صص: 1767-1760.
گلکار، کوروش، (1385). «مفهوم منظر شهری». آبادی (مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران)، دورۀ 18، شمارۀ 53، صص: 47-38.
- Appleyard, D., (1981). Livable Streets. Berkeley, CA: University of California Press.
- Carmona, M.;  Heath, T.; Oc, T. & Tiesdell, S., (2003). Public Places-Urban Spaces: The Dimensions of Urban Design. Oxford: Architectural Press.
- Carr, S.; Francis, M.; Rivlin, L. G. & Stone, A. M., (1992). Public Space. New York: Cambridge University Press.
- Dane, S., (1997). Main Street Success Stories (Washington DC: National Main Street Center, National Trust for Historic Preservation).
- Gehl, J., (1987). Life Between Buildings. New York: Van Nostrand.
- Hass-Klau, C.; Crampton, G.; Dowland, C. & Nold, I., (1999). Streets as Living Space: Helping Public Spaces Play their Proper Role. London: ETP/Landor.
- Jacobs, A., (1993). Great Streets. Cambridge, MA: The MIT Press.
- Jacobs, J., (1961). The death and life of Great American Cities. New York: Random House.
- Linday, N., (1978). “It all Comes Down to a Comfortable Place to Sit and Watch”. Landscape Architecture, NO. 68(6), Pp: 492–497.
- Lofland, L., (1973). A World of Strangers: Order and Action in Urban Public Space. New York: Basic Books.
- Lofland, L., (1998). The Public Realm: Exploring the City’s Quintessential Social Territory. New York: Aldine De Gruyter.
- National Main Street Center (NMSC), (2006). Available at http://www.mainstreet.org/ (accessed July 2006).
- Rudofsky, B., (1969). Streets for People. New York: Doubleday.
- Southworth, M. & Ben-Joseph, E., (1996). Streets and the Shaping of Towns and Cities. NewYork: McGraw-Hill.
- Vernez-Moudon, A., (Ed.) (1991). Public Streets for Public Use. New York: Columbia University Press.
- Whyte, W. H., (1980). The Social Life of Small Urban Spaces (Washington DC: The Conservation Foundation).