دین‌داری و محیط‌زیست‌گرائی: تأملی تجربی بر مناقشات نظری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه‌شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

2 کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

بعد از گذشت چهل سال از وقوع انقلاب اسلامی در ایران لزوم وارسی تأثیرات نظام حکمرانی مابعدانقلابی بر ابعاد مختلف زندگی ایرانیان بیش‌ازپیش به‌چشم می‌خورد. یکی از این وجوه که روزبه‌روز اهمیت بیشتری می‌یابد وضعیت زیست­محیطی ایران ازیک‌طرف و اندیشه و رفتارهای ساکنین این نظام پیرامون این وضعیت از سوی دیگر است. ازآنجا که ایدئولوژی حاکم بر انقلاب ایران و نظام حکمرانی مابعدانقلابی بدون شک ماهیتی دینی داشته است به‌نحوی‌که سیاست‌گذاری­ها بر مبنای شرع اسلام اعمال شده­ و زمان لازم برای نهادینه شدن ارزش‌های مورد تأیید حاکمیت و جامعه‌پذیری دینی و سیاسی بر دست‌کم یک نسل سپری شده است، اکنون زمان مناسبی برای بررسی نسبت شریعت‌مداری و هر آنچه فرض می­شود پیامد این شریعت­مداری باشد، ازجمله محیط‌زیست‌گرائی در جمعیت‌های نمونه به نظر می‌رسد. در تحقیق حاضر، با مروری بر ادبیات نظری در خصوص چگونگی ارتباط دین و محیط‌زیست‌گرایی سه نوع ارتباطِ ممکن میان دو متغیر دینداری و رفتار محیط‌زیستی (ارتباط مثبت، ارتباط منفی، و عدم ارتباط) در قالب سه فرضیة متباین فرموله گردید. برای وارسی تجربی این فرضیات رقیب، مطالعه‌ای پیمایشی با نمونه‌ای 400 نفری از دانشجویان دانشگاه تهران سازمان داده شد. یافته‌های پژوهش به­طور هماهنگ نشان داد که فقط فرضیة ارتباط منفی یا معکوس دینداری با رفتار محیط‌زیستی از حمایت تجربی برخوردار شده که مقدار یا شدت این ارتباط، «ضعیف» ارزیابی شده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Religiosity and Environmentalism: An Empirical Reflection on Theoretical Conflicts

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Taleban 1
  • Abolfazl Memarzadeh 2
چکیده [English]

After forty years of the Islamic Revolution in Iran, it was necessary to examine the effects of the post-revolutionary system on various aspects of Iranian life. One of the aspects which is becoming more and more important is the environmental status of Iran from one hand and the thoughts and behaviors of the residents of this system on the other hand. Since the dominant ideology of the Iranian revolution and the post-revolutionary system of government has undoubtedly been of a religious nature, policy making has been based on Islamic law and the time needed to institutionalize the values ​​endorsed by the government and religious and political socialization with at least one generation has passed, now is a good time to examine the proportion of sharia and what is assumed to be the result of sharia, including environmentalism in the sample populations. In the present study, with a review of the theoretical literature on how religion and environmentalism relate, three possible relationships between two variables of religiosity and environmental behavior (positive correlation, negative correlation, and non-correlation) were formulated in the form of three different hypotheses. To empirically test these competing hypotheses, a survey study was conducted with a sample of 400 students of Tehran University. The results of the research showed that only the hypothesis of a negative or inverse relationship between religiosity and environmental behavior received empirical support but the magnitude or intensity of this relationship was weak.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religiosity
  • Environmental Behavior
  • Religion and Environment
  • Humanism
  • Block Regression
ادهمی، عبدالرضا؛ اکبرزاده، الهام. (1390). «بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر حفظ محیط زیست شهر تهران (مطالعه موردی مناطق 5 و 18 تهران)»، نشریه جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، دوره 1، شماره 12، 37-62
اسلامی، محمدتقی. (1391). «اسلام و اخلاق زیست‌محیطى با تأکید بر آراى آیت‌الله جوادى ‌آملى»، فصلنامه اسراء، سال چهارم، شماره 4، 77-112
اکبری‌راد، طیبه. (1387). «حفظ محیط زیست از دید قرآن و روایات»، نامه الهیات آزاد تهران شمال، سال دوم، شماره ۵، 17-26.
بری، جان. (1380). محیط زیست و نظریه اجتماعی. ترجمه: حسن پویان و نیره تـوکلی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
پویمان، لوئی. (1383). اخلاق زیست‌محیطی، ترجمه: محسن ثلاثی و همکاران، تهران، نشر توسعه.
حسینی، سید محمد؛ محمدی، مهرداد. (1396). «واکاوی حق بشر بر محیط زیست»، دوفصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال ششم، شماره 12، 127-151
حمایت‌خواه جهرمی، مجتبی. (1395). تبیین جامعه‌شناختی رفتارهای زیست‌محیطی دانشجویان (موردمطالعه: دانشگاه تهران)، رساله دکتری تخصصی رشته جامعه‌شناسی گرایش: مسائل اجتماعی ایران، دانشگاه پیام نور مرکز تهران.
دانشورراد، سیمین. (1388). بررسی میزان علاقه و رفتار زیست‌محیطی دانش‌آموزان و معلمان نسبت به حفاظت از محیط زیست در مقطع دبیرستان شهر قم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم تربیتی با گرایش برنامه‌ریزی درسی، دانشگاه پیام نور مرکز تهران.
داورپناه، زهرا؛ بینای مطلق، سعید. (1393). «انسان‌محوری، قلب سکولاریسم، بررسی تطبیقی آرای استاد جوادی آملی و چارلز تیلور»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال سوم، شماره اول، 67-88.
داوودی، محمد؛ وجدانی، فاطمه. (1396). «مبانی و اهداف تربیت زیست‌محیطی از دیدگاه آیت‌الله جوادی»، اخلاق وحیانی، سال پنجم، شماره 2، 5-27
دایموند، جرد. (1396). فروپاشی: چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند، ترجمه فریدون مجلسی، انتشارت طرح نو.
ساتن، فیلیپ. (1393). درآمدی بر جامعه‌شناسی محیط‌‌‌زیست. ترجمه: صادق صالحی، تهران: انتشارات سمت.
دواس، دی. ای. (1376). پیمایش در تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، نشر نی.
ربیعی، علیرضا؛ انصاری، ابراهیم و محمدی، اصغر. (1396). «بررسی عوامل فرهنگی- اجتماعی مؤثر بر رفتار شهروندان در حفظ محیط زیست(مطالعه موردی شهر بروجن)»، پژوهش‌های محیط زیست، سال 8، شماره 15، 51-64.
صالح، سید محمدحسن، حسنی، سید علی. (1396). «نقد و بررسی مدل‌های الهیات محیط زیست در مسیحیت نوین»، ادیان و عرفان، سال پنجاهم، شماره یکم، 103-127
طالبان، محمدرضا. (1381). دین‌داری و بزهکاری در میان جوانان، تهران: موسسه پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات.
طالبان، محمدرضا. (1392). دین‌پژوهی تجربی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
عابدی سروستانی، احمد؛ شاه‌ولی، منصوره و محقق داماد، مصطفی. (1390). مبانی و رهیافت‌های اخلاق زیست‌محیطی، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
عابدی سروستانی، احمد، شاه‌ولی، منصور و محقق داماد، سید مصطفی. (1386). «ماهیت و دیدگاه‌های اخلاق زیست‌محیطی با تأکید بر دیدگاه اسلامی»، نشریه اخلاق در علوم و فن‌آوری، شماره 1-2، 59-72.
عابدی سروستانی، احمد و شاه‌ولی، منصوره. (1391). «تعامل انسان با طبیعت: یک واکاوی هنجاری»، فصلنامه تحقیقات جغرافیای، سال27، شماره چهارم، 1-32
فروتن‌کیا، شهروز. (1389). بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر فرهنگ زیست‌محیطی شهروندان(موردمطالعه: جامعه شهری اهواز)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز
فولتز، ریچارد؛ دنی، فردریک و بهارالدین، عزیزان. (1393). اسلام و محیط زیست. مترجمان: حسنی، محمد خواجه؛ معین‌الدین، سیدشهاب الدین. انتشارات هاروارد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
قانعی‌راد، محمدامین. (1394). سیاست، توسعه، محیط‌‌‌زیست، سخنرانی در سمینار در مؤسسه‌ی مطالعات سیاسی-اقتصادی.
قیومی، عباسعلی؛ محمدخانی، کامران و محمدسمنانی، مجید. (1391). «بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر حفظ محیط زیست از دیدگاه شهروندان شهر تهران (مطالعه موردی منطقه 4 شهرداری تهران)»، مجله مدیریت فرهنگی، سال ششم، شماره 16، 35-52
کارتر، باب، چارلز، نیکی. (1395). طبیعت، جامعه و بحران زیست‌محیطی. ترجمه میلاد رستمی و همکاران. تهران: جامعه‌شناسان.
کاوند، علیرضا. (1388). «بررسی مفهوم خلیفة اللهی  انسان در آیة خلافت»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 5، 83-102
کریم‌زاده بافقی، راحیل. (1391). بررسی عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر عملکرد زنان به‌منظور حفظ محیط‌زیست(مطالعه موردی استان یزد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته آموزش محیط‌‌‌زیست، دانشگاه پیام نور استان تهران واحد ری.
کریمی، لیلا. (1389). بررسی عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر رفتارهای محیط‌زیستی با تکیه بر مصرف آب(مطالعه موردی:شهر زنجان)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام‌نور واحد تهران، گروه جامعه‌شناسی.
گوهری، عباس و بیژنی، مهدی. (1390). «مسؤولیت مطلق در تخریب محیط زیست از دیدگاه فقهی»، فصلنامه تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال هفتم، شماره بیست و چهارم، 113-146.
محقق داماد، مصطفی. (1393). الهیات ‌محیط‌‌‌زیستی، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
مک‌گیبن، بیل. (1383). «نقش مذهب در نجات محیط زیست»، ماهنامه سیاحت غرب، سال دوم، شماره 17، 131-138
مک‌گیبن، بیل. (1385). پایان طبیعت، ترجمه مهدی عباس­زاده فتح‌آبادی، تهران: کتاب صبح.
نصر، سید حسین. (1389). احتضار طبیعت، گفت‌وگو با دکتر سید حسین نصر، مصاحبه‌کننده: سید مسعود رضوی، روزنامه اطلاعات، سه‌شنبه، 19مرداد 1389.
نصر، سید حسین و فغفوری، محمدحسن. (1386). دین و نظام طبیعت، تهران، موسسه انتشارات حکمت،.
نصر، سید حسین (1377). «انسان و طبیعت، بحران معنوى انسان متجدد»، فصلنامه نقد و نظر، دوره 4، شماره 15 و 16، 385-388
نواح، عبدالرضا؛ فروتن‌کیا، شهروز؛ پورترکارونی، محمد. (1390). «بررسی رابطه بین میزان دین‌داری با ارزش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی شهروندان (مطالعه موردی: شهر اهواز)»، نشریه مطالعات شهری، شماره 1، 77-98.
هاشمیان، سید محمدحسین؛ خلیلی، عزیزالله. (1392). «جایگاه خدامحوری در سیاست‌گذاری عمومی»، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال دوم، شماره 2، 5-22
A. Djupe, Paul, Kieran Hunt, Patrick (2009). “Beyond the Lynn White Thesis: Congregational Effects on nvironmental Concern”, Journal for the scientific study of religion, 670-686
A. Mintona, Elizabeth, R. Kahleb , Lynn, HyunKimc (2015). “Chung , Religion and motives for sustainable behaviors: A cross-cultural comparison and contrast”, Journal of Business Research , Volume 68, Issue 9, 1937-1944.
Anders Biel & Andreas Nilsson, (2005). “Religious Values and Environmental Concern: Harmony and Detachment”, Social Science Quarterly, Southwestern Social Science Association, 86 (1) 178-191.
Anja Kollmuss & Julian Agyeman (2002). “Mind the Gap: Why do people act environmentally and what are the barriers to pro-environmental behavior?”, Environmental Education Research, 8(3), 239-260.
Ceballos, Gerardo. R. Ehrlich, Paul. Dirzo. Rodolfo (2017). “Biological annihilation via the ongoing sixth mass extinction signaled by vertebrate population losses and declines”, National Acad Sciences, 114( 30) E6089-E6096.
Conrad, L., Kanagy, Hart m. nelsen (1995). “Religion and environmental concern: challenging the dominant assumptions”, Review of religious research, vol. 37, no. 1, 33-45.
Eilam, E., Trop, T. (2012). “Environmental Attitudes and Environmental Behavior—Which Is the Horse and Which Is the Cart?”, Sustainability, 4 (9) pp: 2210-2246
Felix, R. & Braunsberger, K. (2016). “I believe therefore I care: The relationship between religiosity, environmental attitudes, and green product purchase in Mexico”. International Marketing Review, 33(1), 137-155
Kaiser, G. F. (1998). A General Measure of Ecological Behavior, Swiss Federal Institute of echnology (ETH)  Zurich, Switzerland  .
Krajhanzl, Jon. (2010). Enviromentla and proenviromental behavir, school and health 21,2010, Health Education: International Experiences.
Theguardian (2017). Warning of 'ecological Armageddon' after dramatic plunge in insect numbers.